Spurt og svarað um Hvammsvirkjun
Hér má sjá spurningar og svör um Hvammsvirkjun. Ef þú ert með spurningu en finnur ekki svar við henni hér getur þú sent okkur línu á hvammur@landsvirkjun.is.
Almennt um Hvammsvirkjun
Virkjunin verður í Þjórsá á Suðurlandi, um 30 km inn í landi frá þjóðveginum um Suðurland og um 5 km frá þéttbýlinu í Árnesi. Hún verður 740 GWst, 95 MW að stærð, sem þýðir að hún getur unnið svipaða orku og jarðvarmavirkjunin Þeistareykir á Norðurlandi.
Hvammsvirkjun verður svokölluð rennslisvirkjun, sem þýðir að ekki verður stórt miðlunarlón fyrir ofan hana. Þar verður hins vegar minna lón, inntakslón, sem jafnar út rennsli árinnar. Hvammsvirkjun verður hægt að reka á fullum afköstum allt árið, nema þegar sinna þarf viðhaldi.
Mannvirki virkjunarinnar verða í tveimur sveitarfélögum, Rangárþingi ytra og Skeiða- og Gnúpverjahreppi. Flest þeirra verða í landi Hvamms 1, jörð austan við Þjórsá sem tilheyrir Rangárþingi ytra. Þar verður t.d. sjálf aflstöð virkjunarinnar.
Lón virkjunarinnar, Hagalón, verður um 4 ferkílómetrar að stærð. Það liggur upp að stíflugarði við núverandi farveg í landi Skarðs. Í Skeiða- og Gnúpverjahreppi mun Hagalón ná upp að Þjórsárdalsvegi og inn á land Minni-Núps, Fossness, Melhaga, Haga I og Haga II. Þjórsárdalsvegur verður færður nær núverandi farvegi Þjórsár í landi Hagabæja.
Hvammsvirkjun verður áttunda vatnsaflsvirkjun Landsvirkjunar á Þjórsár- og Tungnaársvæðinu, stærsta vinnslusvæði okkar. Hún verður neðst í Þjórsá af þessum virkjunum.
Þannig er sama vatnið nýtt aftur og aftur til að framleiða orku, sem er í samræmi við hlutverk Landsvirkjunar: að hámarka arð þeirra auðlinda sem okkur er trúað fyrir.
Landsvirkjun hefur ekki samið um sölu á orkunni frá Hvammsvirkjun. Framtíðin þarf á aukinni grænni, endurnýjanlegri orku að halda ef standa á við skuldbindingar og áætlanir íslenskra stjórnvalda um orkuskiptin. Nú þegar er meiri eftirspurn eftir orku en núverandi kerfi getur annað.
Íslensk stjórnvöld hafa sett sér það markmið að ná kolefnishlutleysi fyrir árið 2040. Til þess þarf mikla græna orku til að koma í stað jarðefnaeldsneytisins sem verið er að skipta út. Eftirspurn eftir orku er þegar meiri en núverandi kerfi getur annað og því ljóst að mikilvægt er að fá orkuna frá Hvammsvirkjun sem fyrst inn á kerfið til að mögulegt sé að standa við skuldbindingar og áætlanir um orkuskipti.
Miðað við núverandi forsendur er gert ráð fyrir að virkjunin verði gangsett árið 2029.
Til að hefja byggingu vatnsaflsvirkjunar þarf margs konar leyfi. Þau liggja öll fyrir frá því í október 2024. Auk þeirra þarf jafnframt að sækja um ýmis leyfi á sjálfum framkvæmdatímanum, t.d. starfsleyfi vinnubúða, leyfi til rekstrar mötuneytis o.fl.:
- Á árunum 2008–2015 var samið við alla landeigendur um afnot af landinu þeirra og við íslenska ríkið um vatnsréttindi.
- Alþingi samþykkti Hvammsvirkjun í nýtingarflokk rammaáætlunar og mat á umhverfisáhrifum hennar liggur fyrir.
- Nóvember 2021 - Minjastofnun veitti leyfi.
- Júlí 2022 - Fiskistofa gaf leyfi.
- Júní 2021 - Aðalskipulag og deiliskipulag eru frágengin og virkjunin er í samræmi við landsskipulagsstefnu.
- September 2024 - Orkustofnun gaf út virkjunarleyfi.
- Október 2024 - Sveitarstjórn Rangárþings ytra gaf út framkvæmdaleyfi 16. október 2024 og sveitarstjórn Skeiða- og Gnúpverjahrepps samþykkti framkvæmdaleyfi 24. október 2024.
Holta- og Urriðafossvirkjanir eru í biðflokki rammaáætlunar. Það þýðir að kostirnir eru í sífelldu endurmati og rannsóknum svo meta megi hagkvæmni þeirra.
Hvammsvirkjun hins vegar er í orkunýtingarflokki. Um er að ræða þrjú aðskilin verkefni sem unnin eru hvert á sínum forsendum og bygging Hvammsvirkjunar helst ekki í hendur við hina tvo kostina neðar í ánni.
Framkvæmdir og mannvirki
Endurbætur verða gerðar á núverandi Hvammsvegi og gerð aðkomuvegar að stöðinni boðin út. Vegagerðin býður út Búðafossveg og brúarsmíði. Vinnan við vegi og brú tekur líklega tvö til þrjú ár, en gert verður hlé á vinnu í Þjórsá á tímabilinu maí-september ár hvert vegna lífríkisins.
Nýr aðkomuvegur að Hvammsvirkjun verður byggður og akfært verður yfir Núpsstíflu, þessar leiðir verða þó lokaðar almennri umferð.
Göngu- og reiðleið verður yfir Núpsstíflu sem opnar verða fyrir almennri umferð.
Verkefni í umsjón Vegagerðarinnar
Töluverðar samgöngubætur á vegakerfi Vegagerðarinnar fylgja byggingu Hvammsvirkjunar. Framkvæmdir verða fjármagnaðar af Landsvirkjun, en Vegagerðin mun undirbúa, framkvæma, eiga og reka eftirfarandi vegi og verkefni:
- Endurbætur á núverandi Hvammsvegi
- Nýr vegur, svokallaður Búðafossvegur á milli Þjórsárdalsvegar og Landvegar og ný brú yfir Þjórsá, samtals um 7,5 km
- Þjórsárdalsvegur verður færður og endurbyggður á um 7 km kafla og reiðleið gerð meðfram honum
Nei. Hvammsstöð verður tengd inn á núverandi flutningskerfi. Búrfellslínu 1 verður þó hliðrað til með því að færa fjögur möstur og hækka tvö önnur. Landsnet annast framkvæmdir við möstur og háspennulínur.
Það getur hún sannarlega gert. Landsnet mun byggja nýtt tengivirki austan við stöðvarhúsið sem tengir Hvammsvirkjun við Búrfellslínu 1. Það tengivirki mun gjörbylta tengingu nærsamfélagsins við þá orku sem framleidd er á svæðinu og opna á uppbyggingu orkuháðrar starfsemi.
Slík uppbygging er þó ekki einvörðungu háð aðgengi að raforku, heldur einnig aðgengi að öðrum aðföngum, innviðum og umgjörð til að fyrirtæki séu tilbúin til að starfa á svæðinu.
Landsvirkjun hefur ásamt Samtökum sunnlenskra sveitarfélaga og Landbúnaðarháskóla Íslands stofnað verkefnið Orkídeu sem einmitt hefur þá áherslu að vinna að nýjum tækifærum á svæðinu á sviði orkutengdrar matvælaframleiðslu og hjálpa sveitarfélögum við að þróa tækifæri til atvinnusköpunar í slíkum greinum. Einnig býr Landsvirkjun yfir áratuga reynslu við að vinna með fyrirtækjum í staðarvali atvinnuuppbyggingar og við erum reiðubúin að miðla þeirri reynslu.
Umhverfi
Árin 2001-2003 var unnið mat á umhverfisáhrifum Hvammsvirkjunar. Umhverfisþættir sem metnir voru eru; sjónræn áhrif, vatnafar, lífríki Þjórsár, náttúruminjar, gróðurfar, fuglalíf, fornleifar, landnotkun, samgöngur, hljóðvist, ferðaþjónusta og útivist, íbúaþróun og atvinnulíf.
Skipulagsstofnun féllst á framkvæmdina og taldi að hún myndi ekki hafa í för með sér umtalsverð umhverfisáhrif að teknu tilliti til fimm skilyrða sem stofnunin setti. Úrskurðurinn var kærður til umhverfisráðherra og staðfestur af umhverfisráðuneytinu í apríl 2004 með tveimur viðbótarskilyrðum. Síðan hefur Landsvirkjun unnið að því að uppfylla skilyrðin sem taka til undirbúnings, framkvæmdar og rekstrar virkjunarinnar.
Framkvæmdir voru ekki hafnar 10 árum frá því að úrskurður Skipulagsstofnunar frá 2003 um mat á umhverfisáhrifum lá fyrir. Að auki hafði hönnun virkjunar þá tekið breytingum, t.d. hafði inntakslón minnkað og fallið hafði verið frá almennri akstursleið yfir stíflu. Í samræmi við lög um mat á umhverfisáhrifum nr. 106/2000 óskuðu því framkvæmdaleyfisveitendur; sveitarfélagið Skeiða- og Gnúpverjahreppur og Rangárþing ytra, eftir ákvörðun Skipulagsstofnunar um hvort endurskoða skyldi matsskýrslu í heild eða að hluta. Árið 2015 ákvað Skipulagsstofnun að ekki væru forsendur til að fara fram á endurskoðun á matsskýrslu í heild skv. 12. gr. laganna, en að endurskoða skyldi mat á umhverfisáhrifum Hvammsvirkjunar að hluta, þ.e. á ferðaþjónustu og útivist annars vegar og á landslag og ásýnd lands hins vegar.
Ákvörðun Skipulagsstofnunar var kærð til úrskurðarnefndar umhverfis- og auðlindamála. Í febrúar 2018 hafnaði nefndin kröfum kærenda um ógildingu ákvörðunar stofnunarinnar.
Matsskýrsla og rannsóknir sem lágu til grundvallar við mat á áhrifum á þá tvo umhverfisþætti sem voru endurskoðaðir voru unnar á árunum 2016-2017. Álit Skipulagsstofnunar lá fyrir í mars 2018. Hún telur að matsskýrsla Landsvirkjunar og Landsnets uppfylli skilyrði laga og reglugerðar um mat á umhverfisáhrifum og að umhverfisáhrifum hafi verið lýst á fullnægjandi hátt. Í álitinu segir að framkvæmdaþættir séu mjög umfangsmiklir og ljóst að ásýnd og yfirbragð á stóru svæði komi til með að taka miklum breytingum með tilkomu virkjunarinnar. Stofnunin telur áhrif virkjunarinnar á landslag verða verulega neikvæð og að fyrirhugaðar framkvæmdir séu líklegar til að hafa talsvert neikvæð áhrif á útivist og ferðaþjónustu vegna þeirra breytinga sem muni verða á upplifun ferðamanna og þeirra sem stunda útivist á svæðinu. Stofnunin undirstrikar mikilvægi þeirra mótvægisaðgerða sem Landsvirkjun og Landsnet leggja til í matsskýrslu.
Á síðunni Útgefið efni má finna má finna niðurstöður umhverfisrannsókna síðustu 20 ára.
Árið 2015 fór fram mat á því af hálfu Skipulagsstofnunar hvort endurskoða þyrfti umhverfismatið í heild eða að hluta í ljósi þess að það var þá eldra en 10 ára. Niðurstaðan varð sú að ástæða væri til að endurskoða umhverfismatið að hluta, þ.e. fyrir umhverfisþættina; ferðaþjónustu og útivist og landslag og ásýnd lands. Þessari vinnu lauk með áliti stofnunarinnar árið 2018. Það er því rangt þegar gefið er í skyn að Umhverfismatið sé 20 ára, það hefur verið endurmetið og uppfært.
Sjá ítarefni á vef Skipulagsstofnunar:
- Ákvarðanir um endurskoðun umhverfismats
- Hvammsvirkjun, ferðaþjónusta og útivist og landslag og ásýnd lands - álit Skipulagsstofnunar 2018
Við hjá Landsvirkjun fylgjumst náið með öllum nýjungum, jafnt tæknilegum sem þeim sem tengjast löggjöf eða nýjum kröfum á þessu sviði. Við skoðum alla möguleika til að draga úr áhrifum á umhverfi og samfélag og tökum tillit til þess við lokahönnun okkar. Þessi vinna er ítarlega rýnd af leyfisveitendum. Aðdragandi leyfisveitinga er ítarlegt og vandað ferli hjá fagstofnunum og sveitarfélögum.
Nei. Við ákvörðun árið 2015 um hvort endurtaka þyrfti matið í heild eða að hluta tók Skipulagsstofnun tillit til hins breytta lagaramma.
Á árunum 2001-2003 var unnið mat á umhverfisáhrifum fyrir allt að 150 MW virkjun við Núp, Hvammsvirkjun og Holtavirkjun. Skipulagsstofnun féllst á framkvæmdina í ágúst 2003 og var úrskurðurinn staðfestur af umhverfisráðherra í apríl 2004. Hefjist framkvæmdir ekki innan 10 ára getur Skipulagsstofnun ákveðið að endurskoða skuli matsskýrslu í heild eða að hluta, hafi forsendur breyst verulega á þeim tíma sem liðið hefur frá því að álit lá fyrir.
Árið 2015 hófst formlegt endurskoðunarferli vegna mats á umhverfisáhrifum Hvammsvirkjunar, með aðkomu umsagnaraðila og almennings. Ferlinu lauk í desember 2015 þegar Skipulagsstofnun tók ákvörðun um að endurskoða skyldi mat á umhverfisáhrifum Hvammsvirkjunar að hluta, þ.e. á ferðaþjónustu og útivist og áhrif á landslag og ásýnd lands. Fyrir aðra þætti voru ekki, að mati Skipulagsstofnunar, forsendur til að fara fram á endurskoðun á matsskýrslu skv. lögum um mat á umhverfisáhrifum.
Endurskoðuðu mati á umhverfisáhrifum á ferðaþjónustu og útivist og á ásýnd og landslag lauk síðan með áliti Skipulagsstofnunar sem var birt í mars 2018. Mat á umhverfisáhrifum Hvammsvirkjunar hefur því verið endurtekið að því marki sem lög kveða á um.
Allar vatnsaflsvirkjanir þurfa inntakslón fyrir orkuvinnsluna. Inntakslón Hvammsvirkjunar, Hagalón, verður um 4 km2 að stærð. Það verður mest áberandi breytingin sem fylgir virkjuninni, enda myndar það lítið stöðulón þar sem Þjórsá rennur nú í farvegi sínum.
Lónið er sérstakt því það er lítið og lítil vatnsborðssveifla miðað við framleiðslu virkjunarinnar. Þar koma núverandi miðlunarlón ofar í ánni til skjalanna, þau nýtast til vatnsmiðlunar.
Í venjulegum rekstri verður vatnsborð Hagalóns tæpum einum metra yfir gólfi núverandi brúar, þar sem Þjórsárdalsvegur liggur yfir Þverá. Þjórsárdalsvegur vestan Þverár í landi Minni-Núps og Fossness, á um 1,5 kílómetra kafla, fer undir lón ásamt um 150 metra kafla Gnúpverjavegar.
Rúmlega tveggja kílómetra kafli Þjórsárdalsvegar verður endurbyggður og um fimm kílómetra kafli verður færður nær Þjórsá. Neðsti hluti Gnúpverjavegur verður færður þ.a. gatnamót við Þjórsárdalsveg verða um 200 metrum vestar.
Einnig fara eyjur og hólmar í ánni undir vatn, eins og sjá má í þessu myndbandi.
Hagalón fer yfir núverandi námusvæði við Þverá, en það svæði var bætt eigendum í landréttarsamningum. Það fer líka yfir um tvo þriðju hluta Hagaeyjar.
Lónið nær um 500 m upp í Þverá, hliðará Þjórsár skammt fyrir ofan virkjun, en enginn foss hverfur. Stíflugarðar verða á núverandi árbökkum og lónið því að langmestu leyti í farveginum en með hækkað vatnsborð.
Lónið nær allt frá stíflustæði þar sem Búrfellslína 1 fer yfir Þjórsá upp í Yrjasker um 6 km ofar.
Nei, eyjan, sem einnig er kölluð Minninúpshólmi, var friðlýst árið 2011 til að vernda ræktarlegan birkigróður í eyjunni. Landsvirkjun er bundin af friðlýsingarskilmálum hennar, sem m.a. fjalla um að vernda eyjuna fyrir mönnum og ágangi dýra.
Umhverfisstofnun þarf að samþykkja að aðgerðir til að koma í veg fyrir að fólk fari út í eyjuna séu nægjanlegar. Þá er Þjórsá einnig sauðfjárveikivarnarlína. Það verður rennsli beggja vegna eyjunnar og girðing á báðum bökkum árinnar við eyjuna, en Matvælastofnun mun fara yfir þær girðingar til samþykktar. Einnig verða skilti sem banna fólki að fara út í eyjuna.
Rennsli
Hvammsvirkjun hefur áhrif á rennsli Þjórsár á 10 km kafla frá efsta enda lóns við Yrjasker að frárennsli virkjunarinnar við neðri enda Ölmóðseyjar. Hönnun virkjunarinnar tryggir 10 rúmmetra lágmarksrennsli á sekúndu árið um kring á kaflanum frá stíflu og suður fyrir Ölmóðsey. Það samsvarar rennsli í 3-4 Elliðaám að sumri.
Hvammsvirkjun hefur lítil áhrif á rennsli Þjórsár neðan Ölmóðseyjar. Ástæðan er að Hagalón verður með stöðugt vatnsborð, þ.a. vatni sem rennur inn í lónið umfram það sem fer um stöð, verður veitt um flóðvirki beint út í árfarveginn aftur til að vatnsborð lónsins hækki sem minnst.
Á sama hátt ef rennsli inn i lónið er minna en virkjað rennsli þá er rennsli um stöð minnkað til að halda uppi vatnsborði lónsins. Með öðrum orðum, rennsli inn í lónið við Yrjasker verður að jafnaði það sama og rennsli í Þjórsá neðan Ölmóðseyjar og á báðum stöðum það sama og það væri án Hvammsvirkjunar.
Það verður alltaf rennsli í farveginum frá stíflu að frárennsli virkjunarinnar. Rennslið verður þó minna en það er í dag. Það er vegna þess að megnið af vatninu fer úr farvegi Þjórsár, í gegnum aflstöðina og svo aftur út í farveg árinnar tæpum þrem kílómetrum neðar, við Ölmóðsey. Lágmarksrennsli verður alltaf tryggt til að lágmarka áhrif á lífríki.
Með virkjun skerðist rennsli á um 2,7 km kafla frá stíflu ofan við Viðey suður fyrir Ölmóðsey. Með hönnun er tryggt 10 m3/s lágmarksrennsli árið um kring á þessum kafla. Það samsvarar rennsli í 3-4 Elliðaám að sumri.
Þannig er öruggt að fiskur komist að fiskistiganum við virkjunina. Seiðafleytan verður opin að hluta til allt árið að tryggja lágmarksrennsli.
Nei. Búðafoss, Hestfoss og Urriðafoss eru í farvegi Þjórsár neðan Hvammsvirkjunar. Virkjunin mun ekki hafa áhrif á rennsli í þeim nema ef til bilunar kemur (gerist sjaldnar en árlega og áhrif myndu vara mjög stutt).
Lífríki
Mestu skiptir að tryggja að fiskur geti gengið upp ána og seiði komist niður til sjávar. Landsvirkjun hefur áratuga reynslu af því að tryggja fiskgengd í Þjórsá og síðan byrjað var að virkja hefur laxastofn árinnar fjórfaldast að stærð. Ástæðan er annars vegar betri lífsskilyrði vegna minna jökulgruggs og hins vegar stækkun búsvæða með gerð fiskvegar við Búðafoss. Rannsóknir og umhverfismat benda ekki til að rennslusbreytingar muni hafa mikil áhrif á lífríkið.
Varðandi rennslisbreytingar er rétt að hafa í huga að margar dragár á Íslandi með miklum rennslissveiflum eru góðar laxveiðiár. Þar má t.d. nefna Norðurá í Borgarfirði með meðalrennsli 22 m3/s og dæmigert vorflóð sem kemur á tveggja ára fresti 400 m3/s. Annað dæmi sem má nefna er farvegur Tungnaár neðan Sporðöldulóns eftir byggingu Búðarhálsstöðvar. Þar er góð bleikjuveiði í farvegi með rennsli 2-4 m3/s. Ef vél er tekin úr rekstri í Búðarhálsstöð eykst rennslið í um 140 m3/s.
Á þeim kafla þar sem rennslið verður minna eru tæp 3% búsvæða laxins í Þjórsá og á rennslið að vera nægjanlegt til að viðhalda þeim. Um 31% búsvæðanna eru fyrir ofan Hvammsvirkjun. Eins og fram hefur komið í umhverfismati og í skýrslum Hafrannsóknastofnunar þá breytast uppeldisskilyrði þar með tilkomu Hagalóns. Búsvæði lax skerðast en í staðinn batna skilyrði urriða og bleikju.
Náið verður fylgst með bæði fiskgengd og seiðabúskap og gripið til aðgerða sé þess þörf til að tryggja fiskgengd í ánni. Hér má nálgast rannsóknir á fiskistofnum Þjórsár síðustu tvo áratugi.
Til þess að tryggja greiða för seiða af þeim hrygningarsvæðum sem eru fyrir ofan Hvammsvirkjun verður útbúin svokölluð seiðafleyta. Seiðafleytan var hönnuð í samræmi við niðurstöður umfangsmikilla straumfræðirannsókna á svæðinu og virkni hennar er hugsuð til að fleyta seiðunum sem eru á leið niður til sjávar framhjá virkjuninni.
Á göngutíma seiða að vori og snemma sumars verður seiðafleytan fullopin með rennsli um 35 m3/s. Fylgst hefur verið með niðurgöngutíma seiða á undanförnum árum og þar hefur komið í ljós að hann er að hluta til háður hitastigi árinnar en rannsóknirnar sýna að seiðin ganga oftast til sjávar frá miðjum maí fram í miðjan júní.
Þjórsá er jökulá og því berst aurburður (sandur og fín möl) inn í lónið og sest efst í því. Aurburður verður fjarlægður reglulega með dælingu upp á bakka.
Mælingar benda til að magn aurburðar verði um 50.000 m3/ári. Rúmmál lónsins er 13,2 gígalítrar og lónið myndi fyllast af aur á 260 árum ef set væri ekki fjarlægt reglulega. Miðað hefur verið við að aur verði dælt upp á aðliggjandi bakka þar sem skilgreind hafa verið haugsetningarsvæði.
Eins og fram hefur komið í umhverfismati og í skýrslum Hafrannsóknastofnunar þá breytast uppeldisskilyrði með tilkomu Hagalóns. Búsvæði lax skerðast en í staðinn batna skilyrði urriða og bleikju. Framburður Þjórsár sest efst í Hagalóni og fellur þar til botns.
Framleiðslusvæði jökulskotinna lóna og stöðuvatna eru strandsvæðin (strandvist) og efsta vatnslag lónsins (svifvist) þar sem sólarljós nær niður. Hversu stór þessi svæði eru fer eftir hversu mikill aurburður er.
Í Þjórsá neðan við Búrfell hefur talsverður hluti jökulleirsins fallið út í lónum, veitum og vötnum ofar í vatnakerfinu. Því hafa fiskifræðingar metið að í efsta metranum séu þörungar að ljóstillífa og smádýr sem lifa á þeim. Stærri rándýr (t.d. stærri krabbadýr og skordýr) lifa á smádýrum og fiskur er svo í efsta fæðuþrepinu. Framburður sem sest til á dýpi efst í Hagalóni skerðir lífræna framleiðslu því ekki mikið.